Hava Kalitesi Nedir? Hava Kirliliği Nasıl Hesaplanır?

İnsanlığın başlıca yaşamsal kaynağı su ve havadır. Yaşadığımız coğrafyada da bunların kalitesi çok önemlidir. Hükümetler, uluslararası birlikler hava kalitesinin yaşamı tehlikeye atmaması için bir dizi uygulama ve denetimler yapmaktadır. Peki yaşadığımız şehirlerin hava kalitesinin iyi olduğunu nasıl anlarız? Hava kalitesinin ölçümleri hangi kriterlere göre yapılır? gibi soruları sizler için cevaplıyoruz.

Günümüzde hava kirliliği volkan patlamaları gibi doğal olarak ortaya çıkmasının yanında en büyük kirlilik kaynaklarının başında sanayi üretimi, motorlu taşıtlar, ısınma ihtiyaçları ve çeşitli insan hareketleridir. Bugün en büyük hava kirliliği ise denetimsiz ve kontrolsüz bir şekilde filtre kullanmayarak havaya çeşitli zehirli gazlar salan fabrika gibi endüstriyel üretim merkezleridir. Bir diğer önemli kirlilik sebepleri ise motorlu taşıtlardır. Dünya genelinde artan nüfusla birlikte insan faaliyetleri hiç şüphesiz hızlı bir şekilde artmaktadır. Ve bunun en büyük etkileri de ulaşıma yansımaktadır. Motorlu araçların her birinin sayısı gün geçtikçe artmakta ve bununla birlikte dehavaya salınan zehirli gazlar da artmaktadır.

Kirleticiler

Ölçüm istasyonları havada çeşitli ölçümler yapar ve çıkan sonuçlar bu değerlere göre havanın kalitesini ortaya koyar. Kaliteyi anlamak için öncelikle bu ölçümlerin ne anlama geldiğini ve neleri etkilediğini açıklayalım.

Havada yapılan ölçümler

Sülfürdioksit (SO₂)
Karbonmonoksit CO
Azotdioksit NO₂
Ozon 0₃
PM₁₀
PM_2,5

Partikül Madde (PM₁₀, PM_2,5)

10 mikrometreden küçük partikül madde. Partikül madde havada asılı bulunan sıvı ve katı maddelerdir. Kirleticiler tarafından havaya karışabilir ya da başka kirleticilerin havadaki diğer elementlerle tepkimeye girmesi sonucu oluşabilir.

10 mikrometre ve daha küçük toz partikülleri akciğerlere ulaşabilir ve bunları uzun süre solumak akciğerlerde ciddi iltihaplanmalara ve hastalıklara sebep olabilir. Bu sebeple de kontrol altında tutulması için istasyonlarda PM₁₀ ölçümleri yapılmaktadır. PM₁₀ benzeri diğer bir ölçüm de PM_2,5’dur. Ve yanma sonucunda oluşan 2,5 mikrometreden küçük partiküllerdir ve bunlar kana karışıp kansere neden olurlar. Türkye’de PM₁₀ ‘un içerisindeki partiküllerin yüzde 67’sini PM_2,5oluşturmaktadır.

Ölçüm Birimi μg / m³ ‘dür. Yani 1 metreküpte (m³) bulunan mikrogram partikül (μg) miktarıdır.

Avrupa Birliği’ne göre PM₁₀ için 24 saat ortalama ile ölçülen sınır değer 50 μg / m³ Türkiye’de ise ulusal sınır değer 70 μg / m³ olarak belirlenmiştir. PM_2,5için ise bir ulusal sınır değeri belirlenmemiştir.

Kükürtdioksit (SO₂)

Çok tehlikeli bir kirletici olan kükürtdioksit ölümlere neden olmaktadır. Kükürtdioksitler kirleticilerinin en büyük kaynağı sanayi ve kömürle çalışan termik santrallerdir. Ağırlıklı olarak kaynağının bölgesinde bulunurlar ancak rüzgarla birlikte yüzlerce kilometre uzağa taşınıp, çok geniş alanlarda tehlike yaratabilirler.

Kükürtdioksit’in en büyük tehlikesi sadece havada olmamaktadır. 2 ile 7 gün arasında havada asılı kalabilirler ve karıştığı atmosferde azotdioksit (NO₂) ile tepkimeye girerek sülfürik asite (H₂SO₄) dönüşerek asit yağmurlarına neden olurlar. Asit yağmurlarıyla birlikte yeryüzüne inen kirleticiler, tarım alanlarına karışarak gıdamızı zehirlemekte, yeraltı sularına karışarak sularımızı kirletmektedir. Faydalı birçok canlı ve bakteri türünün ölümlerine sebep olmaktadır.

Kükürtdioksitler başta solunum rahatsızlıklarına sebep olurlar. Uzun süre maruz kalınması durumunda ise kalp, dolaşım ve üreme rahatsızlıklarıyla birlikte kansere neden olurlar.

Ölçüm Birimi μg / m³ ‘dür.

Avrupa Birliği’ne göre SO₂ için 1 saat ortalama ile ölçülen sınır değer 350 μg / m³ Türkiye’de ise ulusal sınır değer 410 μg / m³ olarak belirlenmiştir.

Azot Dioksit (NO₂)

Sağlığımızı tehlikeye atan bir diğer kirletici ise azotdioksittir. Bu kirleticinin temel kaynakları araba, kamyon, otobüs gibi dizel araçlar, termik santral ve arazi ekipmanlarıdır. Büyüyen şehirler ve artan araç sayısı ile azotdioksit kirleticisinin miktarı da artmaktadır. Astım hastalığının yaygınlaşmasında en etkili kirleticidir. Ve solunum rahatsızlığı yaşayan insanlar üstünde önemli bir sağlık etkisi yaratmaktadır.

Ölçüm Birimi μg / m³ ‘dür.

Avrupa Birliği’ne göre NO₂ için 1 saat ortalama ile ölçülen sınır değer 200 μg / m³ Türkiye’de ise ulusal sınır değer 270 μg / m³ olarak belirlenmiştir.

Ozon (O₃)

Ozon güneşten gelen zararlı ultraviyole ışınları geri süzmesi canlı yaşamına önemli bir katkı sağlamaktadır. Ancak ozon stratosfer tabakası yerine soluduğumuz seviyelerde görülürse bu sefer katkı yerine insan sağlığı için tehlike yaratan ikincil bir kirletici olmaktadır. Benzinli araçlar, petrol rafineleri ve fabrikalar ozonun başlıca kaynaklarıdır.

Ozon kirliliği solunum hastalığı, damar tıkanıklığının yanında merkezi sinir sistemine olan etkileri nedeniyle de insan sağlığını büyük ölçüde tehlikeye atmaktadır. Çevre Sağlı Perspektifleri (Environmental Health Perspectives) derneğinin 2017’de yayınladığı rapora göre Dünya’da her yıl 30 yaş üzeri 1-1,5 milyon kişi ozon kirliliğinin neden olduğu hastalıklar yüzünden ölmektedir.

Ozon kirliliği insanlar üzerinde etkili olduğu gibi bitki yaşamı üzerinde de önemli etkisi olmaktadır. Ozona uzun süre maruz kalan bitkiler ya ölmekte ya da verimi uzun vadede düşmektedir.

Ölçüm Birimi μg / m³ ‘dür.

Avrupa Birliği ve Türkiye’ye göre 0₃ için 8 saat ortalama ile ölçülen sınır değer 120 μg / m³ olarak belirlenmiştir.

Karbonmonoksit (CO)

Kış aylarında sıklıkla karşılaştığımız soba zehirlenmesinin asıl kaynağı karbonmonoksit gazıdır. Renksiz, kokusuz ve tatsız olması yüzünden ortamda varlığını hissetmemiz mümkün değildir ve uzun süre maruz kalındığında ölümle sonuçlanan etkileri vardır. Karbonmonoksit, karbon içeren materyallerin yanması sonucu ortaya çıkar. Ancak ortaya çıkması ile birlikte ortamda bulunan oksijen ile birleşerek karbondioksite (CO₂) dönüşür. Ancak bu yanma işlemi açık alan değil de kapalı alanda gerçekleştiğinde ortamdaki oksijen miktarının azlığı nedeniyle karbondioksite dönüşmez ve ortamda karbonmonoksit olarak kalır ve soluyan kişinin ölümüne sebep olur.

Ölçüm Birimi μg / m³ ‘dür.

Avrupa Birliği ve Türkiye’ye göre CO için 8 saat ortalama ile ölçülen sınır değer 10000 μg / m³ olarak belirlenmiştir.

Hava Kalitesi İndeksi

Havanın kalitesini anlamak için tüm dünyada uygulanan ve 6 kategoride raporlanan bir indekstir. Bu indeks yukarıda belirtilen 5 temel kirleticinin havada bulunan oranların belirlenmesi ve ortalaması üzerinden hazırlanmaktadır.

Hava Kalitesi İndexi (AQI) Değerler	Sağlık Endişe Seviyeleri	Renkler	Anlamı
0 - 50	İyi	Yeşil	Hava kalitesi memnun edici ve hava kirliliği az riskli veya hiç risk teşkil etmiyor.
51 - 100	Orta	Sarı	Hava kalitesi uygun fakat alışılmadık şekilde hava kirliliğine hassas olan çok az sayıdaki insanlar için bazı kirleticiler açısından orta düzeyde sağlık endişesi oluşabilir.
101- 150	Hassas	Turuncu	Hassas gruplar için sağlık etkileri oluşabilir. Genel olarak kamunun etkilenmesi olası değildir.
151 - 200	Sağlıksız	Kırmızı	Herkes sağlık etkileri yaşamaya başlayabilir, hassas gruplar için ciddi sağlık etkileri söz konusu olabilir.
201 - 300	Kötü	Mor	Sağlık açısından acil durum oluşturabilir. Nüfusun tamamının etkilenme olasılığı yüksektir.
301 - 500	Tehlikeli	Kahverengi	Sağlık alarmı: Herkes daha ciddi sağlık etkileri ile karşılaşabilir.

Dünya Sağlık Örgüt’üne (WHO) göre 1,4 milyar insan hava kalitesi indeksine ulaşım sağlamamaktadır. Türkiye ise verileri paylaşan ülkeler arasında bulunmasına rağmen birçok istasyonun verisini tam anlamıyla paylaşmamakta, özellikle kanserin en büyük etkileri arasında bulunan PM2,5 kirleticileri verileri paylaşılmamaktadır.

Hava kirliliği indeksini takip etmek için Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın bir altyapısı bulunmaktadır ve sistemden yaşadığınız yere en yakın istasyondan veri alabilirsiniz.

Güncel hava kalitesi indeksine ulaşmak için tıklayınız

Kaynaklar:

https://sim.csb.gov.tr/Home/HKI?baslik=HAVZA%20%C4%B0ZLEME%20S%C4%B0STEM%C4%B0

https://cevreselgostergeler.csb.gov.tr/hava-kalitesinde-pm10-ve-so2-ortalamalari-i-85734

Temiz Hava Hakkı Platformu, ‘Kara Rapor 2020: Hava Kirliliği ve Sağlık Etkileri

Malley CS, et al. Updated Global Estimates of Respiratory Mortality in Adults ≥30 Years of Age Attributable to Long-Term Ozone Exposure. Environmental Health Perspectives. doi.org/10.1289/EHP1390, 2017.